#646: De bijwerkingen van een strafrechtelijk onderzoek

Een strafrechtelijk onderzoek is zelden een op zichzelf staand probleem. Nog voordat er een onherroepelijk oordeel ligt – of überhaupt de zittingsrechter is betrokken – worden verdachten behandeld alsof ze al veroordeeld zijn. Zelfs terwijl de strafzaak zich nog in de onderzoeksfase bevindt, er slechts sprake is van verdenkingen en er nog geen vervolgingsbeslissing is genomen door het Openbaar Ministerie. We zien dat banken met lange vragenlijsten komen en de relatie in sommige gevallen beëindigen, dat Justis (de screeningsautoriteit van het Nederlandse ministerie van Justitie en Veiligheid) openstaande zaken meetelt voor de VOG en dat bestuurders onder druk komen te staan. Het strafrechtelijk onderzoek is dus zelden het enige probleem, maar vaak de eerste dominosteen.

De bank: van cliëntonderzoek naar de afdeling offboarding

Signalen als een FIOD-inval en beslagleggingen op rekeningen of onroerend goed roepen onmiddellijk vragen op bij de bank. Een veel gezien patroon is dat de klant via zeer intense vragenbrieven wordt gedwongen om antwoorden te verstrekken, waarna de bank vaak alsnog opzegt om verschillende redenen. Een enkele verdenking van een strafbaar feit is op grond van jurisprudentie een te smalle basis om een onaanvaardbaar risico op witwassen of terrorismefinanciering aan te nemen en op die grond de bankrelatie te beëindigen. Dat kan anders zijn als de bank zelf ook concrete aanwijzingen heeft voor witwassen of enig ander relevant strafbaar feit. Of bijvoorbeeld als de bank het standpunt inneemt dat het cliëntenonderzoek niet afgerond kon worden.

De vragen van de bank gaan vaak ver. Waar een verdachte in een strafrechtelijk onderzoek het recht heeft te zwijgen, geldt dat in een bankonderzoek niet op dezelfde wijze. Wij zien bovendien dat banken geregeld vragen stellen die buiten de reikwijdte van het cliëntenonderzoek treden, waardoor de bank soms de facto als verlengstuk van de opsporingsautoriteiten fungeert.

Daartegenover staat dat een opzegging van de bankrelatie ingrijpende gevolgen heeft en de dagelijkse operaties van een bedrijf direct raakt. Kredietlijnen komen onder druk te staan en plaatsing in interne en externe verwijzingsregisters (IVR/EVR) bemoeilijkt bankieren elders. In veel dossiers zien we bovendien een domino-effect naar gelieerde entiteiten en naar privérekeningen van bestuurders bij dezelfde bank.

VOG: openstaande strafzaken als leidraad

Justis beoordeelt VOG-aanvragen aan de hand van de beleidsregels. De toets kent een objectief en een subjectief criterium. Onder het objectieve criterium kijkt Justis of de aangetroffen justitiële gegevens – indien herhaald – een risico vormen voor de behoorlijke uitoefening van de beoogde functie of taak. De terugkijktermijn is in beginsel vier jaar, tien jaar bij functies met hoge integriteitseisen en onbeperkt bij bepaalde delictscategorieën. Cruciaal in de praktijk: ook openstaande zaken, waarin nog niet eens een vervolgingsbeslissing is genomen, tellen mee.

Het subjectieve criterium suggereert maatwerk, maar dat blijkt in de praktijk vaak schijn. Voor rechtspersonen (VOG-RP) worden ook de (on)middellijke bestuurders meegewogen. Dat betekent dat een verdenking van bijvoorbeeld witwassen de toegang tot een vergunning, brancheorganisatie of zakelijke kans kan blokkeren. Zelfs een jachtvergunning lijkt er soms niet meer in te zitten. Bezwaar en beroep zijn mogelijk, maar tijdrovend en vaak tevergeefs. Strategisch bepalen welk type VOG nodig is, welk screeningsprofiel geldt en hoe het objectieve risico kan worden geadresseerd, is daarom geen luxe, maar noodzaak.

Bestuurdersontslag: snelle vennootschapsrechtelijke actie

Ook binnen een bedrijf kan een strafrechtelijk onderzoek veel teweeg brengen, waaronder bijvoorbeeld het ontslag van de bestuurder. Recent oordeelde de rechtbank Rotterdam in een zaak waarin na een FIOD-inval wegens vermeende fraude tot ontslag was overgegaan.

Arbeidsrechtelijk geldt dat de opzegging van een arbeidsovereenkomst een redelijke grond vereist.  Ontslaggronden als verstoorde arbeidsverhouding (g-grond), disfunctioneren (d-grond), verwijtbaar handelen (e-grond), verschil van inzicht (veelal onder de h-grond) of cumulatie (i-grond) moeten voldragen zijn.  Het vennootschapsrechtelijke ontslag maakt de arbeidsrelatie niet automatisch ‘inhoudsloos’ en al helemaal niet probleemloos rechtsgeldig. Rechters benadrukken dat ook een statutair bestuurder vooraf moet weten waar de lat ligt: kritiek op functioneren moet concreet zijn, verbeterkansen moeten worden geboden, en pogingen tot herstel bij verstoring moeten aantoonbaar zijn.  Een ontslag zonder noemenswaardig afscheid, enkel onderbouwd met algemene termen als ‘verlies van vertrouwen’ in een strafrechtelijke context, houdt zelden stand.

De rechtbank toetste het bestuurdersontslag aan artikel 7:669 BW en oordeelde dat geen redelijke grond aanwezig was.  Herplaatsing was niet serieus onderzocht, en de aangevoerde gronden – verstoorde verhouding, verschil van inzicht, en combinatie – waren onvoldoende onderbouwd.

Het domino-effect

Wie het domino-effect eenmaal ziet, herkent ook de harde realiteit daarachter: een VOG-bezwaar is vaak een rituele dans; banken kiezen voor veiligheid en beëindigen de relatie met de concessie slechts een interne aantekening te maken; en de statutair bestuurder is doorgaans al vertrokken tegen de tijd dat de rook optrekt. We hebben een systeem gecreëerd dat zo bang is voor mogelijke risico’s, dat het liever te vroeg en te hard ingrijpt dan proportioneel te wegen.

Gelet op deze domino-effecten menen wij dat er uiterst prudent moet worden omgegaan met strafrechtelijke onderzoeken en de persberichten daarom heen. Het Openbaar Ministerie moet zich realiseren dat de impact van een strafrechtelijk onderzoek zich niet tot dat onderzoek beperkt en de onschuldpresumptie hoog in het vaandel moet blijven staan. En die onschuldpresumptie moet ook het uitgangspunt zijn bij andere instanties, want angst is een slechte raadgever en de gevolgen schieten nu te vaak door.

Heb je hier vragen over of wil je hierover van gedachten wisselen met ons? Neem dan contact op met ons op via [email protected].